De opticakast: een televisie uit 1800

In EYE is de nieuwe tentoonstelling Panorama geopend, met een serie filmapparaten die de evolutie van de cinema in beeld brengt. Dit is uiteraard maar een kleine greep uit de collectie. De opticakast is als 'kijkkast' meer een voorloper van de televisie dan van de cinema en een intrigerend apparaat. Samen met het diorama (wel in Panorama te zien) is dit het oudste object uit de collectie van EYE en onlangs gerestaureerd. 

Van deze Chinese illuminatiekast, of wonderkabinet zoals deze ook wel wordt genoemd, bestaan er nog maar een handvol in de wereld.  Bij een veiling van Christie’s in 2002 werd een soortgelijk object beschreven als 'een zeldzaam optisch kabinet met een klokmechanisme, om “kunstmatig vuurwerk” en optische effecten te produceren'.

Paneel voor in de opticakast

De buitenkant van de kast verraadt niets van zijn magische interieur. De kast ziet er uit als een gewone antieke secretaire, met een schrijfklep boven, en daaronder een lade en twee deurtjes. Hierop is een Hollands landschap geschilderd met huisjes en bomen. 

Het apparaat stamt uit de periode rond 1800 (al zijn er wel onderdelen in een latere periode toegevoegd) en is eigenlijk een theater voor het vertonen van prenten, waarmee een verhaal werd verteld. Die prenten staan op geperforeerde panelen (op de afbeeldingen zijn enkele te zien) waarvan je er drie achter elkaar kon schuiven. Wat het object filmisch maakt, is de toevoeging van licht en beweging.   

Binnenin staan twee spiegels en een draaibaar spiraalvormig rad, dat met de hand wordt aangezwengeld. Ook is er verlichting van gloeilampen (oorspronkelijk waren dit waarschijnlijk kaarsen), wat samen met de beweging zorgt voor optisch ‘vuurwerk’, dat lijkt op het effect van een caleidoscoop. Een spectaculair schouwspel, waarbij de afbeelding lijkt te bewegen.  Dit ‘kunstmatig vuurwerk’-effect stamt waarschijnlijk al uit de tijd rond 1650.
De taferelen op de prenten zijn heel uiteenlopend; van Hollandse huiselijkheid tot Chinese bootvaarders en Griekse paleizen. Hier is nog geen onderzoek naar gedaan, maar hierover volgt in de toekomst meer op dit blog. Waarschijnlijk diende de opticakast  ter vermaak op kermissen en jaarmarkten en wellicht ook in de huiskamers van goedgesitueerde burgers.

 Paneel voor in de opticakast.
Het vuur lijkt echt te flakkeren door
het effect van de lamp en de spiraal.

Een verschil met de toverlantaarn is dat deze afbeeldingen projecteert op een scherm, terwijl bij de opticakast de plaatjes in de kast zelf te zien zijn. Het beeld is hierdoor veel kleiner en je moet echt recht voor de kast gaan zitten om het goed te zien. Daarom is dit kabinet dus eerder te beschouwen als een voorloper van de televisie en is de toverlantaarnprojectie juist een vroege versie van de filmvoorstelling. 

In het pas verschenen boek Dutch perspectives. 350 years of visual entertainment van Willem Albert Wagenaar en Annet Duller  zijn alle panelen van de opticakast van EYE afgebeeld. Zie hierover het eerdere blogbericht.
In onderstaand filmpje, gemaakt door Piet Dirkx, is de opticakast in werking te zien.